Дзяржаўны лад i сацыяльна-эканамiчнае развiццё беларускiх зямель у ВКЛ (сяр.XIII ст. – сяр. XVI ст.) презентация

План:
Дзяржаўны лад i кiраванне ў ВКЛ
Развіццё феадальных адносiн у сельскай гаспадарцы. Тыпы i формы землеўладання i землекарыстання.
Станаўленне фальваркава – паншчыннай гаспадаркi. Аграрная рэформа 1557г. Асноўныя этапы юрыдычнага запрыгоньвання сялянства.

4. Беларускi феадальны горад. Магдэбурскае права i сiстэма гарадскога самакiравання.Таварна – грашовыя адносiны.

Эпоха феадалiзму на тэрыторыi Беларусi
IX -першая палова XIXст.

Феадалiзм (цi феадальны спосаб вытворчасцi, ад лац. уладанне) – грамадска-эканамiчны лад, заснаваны на прысваеннi феадаламi дадатковага прадукту шляхам эксплуатацыi сялян на аснове манапольнай уласнасцi феадалаў на зямлю i няпоўнай – на непасрэдных вытворцаў.

Асноуныя рысы феадалiзму:
Панаванне натуральнай гаспадаркi;
Надзяленне непасрэднага вытворцы сродкамi вытворчасцi i зямлёй з частковым цi поўным прымацаваннем яго да зямлi;
Асабiстая залежнасць селянiна ад памешчыка (пазаэканамiчны прымус);
Нiзкi i руцiнны стан тэхнiкi.

Асноўныя этапы ў гiсторыi феадалiзму на Беларусi
II перыяд -
Станаўленне i развiццё феадальных адносiн
(IXст.-перш. пал. XVIIст.)
III перыяд -
Пачатак разлажэння феадалізму і зараджэння капiталiстычных адносiн
(2-я палова XVIIст.- 2-я палова XVIII)
I перыяд -
Крызiс феадальна- прыгоннiцкiх аднсоiн
(першая палова XIXст.)

Дзяржаўны лад Вялікага княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага
Манархія на чале з Вялікім князем (“гаспадаром”).
Манарху належала ўлада:
- заканадаўчая
- выканаўчая
- судовая
- вайсковая
Вялікакняжацкая Рада (паны-рада) – дарадчы орган
Сталіца -

Дзяржаўная мова – старабеларуская (мела назву “руская”), сучасная руская мова мела тады назву “маскоўская”.

Эвалюцыя
Рады ВКЛ
сяр. XIII ст. – 1492г. – Вялікакняжацкая Рада ( паны – рада) дарадчы орган пры “гаспадары” з неакрэсленымі функцыямі і без пэўнага састава
1492г.- Прывілей Вялікага Князя Аляксандра – Рада (паны - рада) набывае статус заканадаўчага органа (разам з Вялікім князем)
канец XVст.- фарміруецца новы заканадаўчы орган- СОЙМ

Падзел тэрыторыі ВКЛ па статусу зямель
ЛІТВА (цэнтральная, галоўная частка)-
землі:
Ашмянская
Браслаўская
Берасцейская
Віленская
Вілкамірская
Ваўкавыская
Гарадзенская
Клецкая
Кобрынская
Капыльская
Лідская
Менская
Мсціслаўская
Нясвіжская
Навагрудская
Пінская
Рэчыцкая
Слонімская
Слуцкая
Трокская
Тураўская
Упіцкая

Землі “ПРЫСЛУХОЎВАЮЧЫЯ” (мяжуючыя):
Падляшша
Валынь
Падолле
Кіеўшчына
Чарнігава- Севершчына
Смаленскія
Віцебскія
Полацкія
Жмудзь і інш. на ўсход

Адміністрацыйна – тэрытарыяльнае дзяленне ВКЛ
(з пачатку XVст. да 1565г.)

Адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленне ў 2-й пал.XVI-XVIIIст.
(пасля адміністрацыйнай рэформы 1565г.)

Арганізація кіравання ў ваяводстве
Камандуючы ваеннымі сіламі на тэрыторыі ваяводства
Загадчык канцылярыі
Рэмонт і ўмацаванне ваяводскага цэнтра
Збор падаткаў і выкананне павіннасцяў
Ахова лясных угоддзяў
Загадваў ваявод-скай канюшняй
Глава адміністрацыі павета - стараста.
Глава адміністрацыі горада - войт.
Сельская адміністрацыя – цівун, сотнік, прыстаў, старцы і інш.

Развіццё феадальных адносiн у сельскай гаспадарцы. Тыпы i формы землеўладання i землекарыстання.

ШЛЯХАМ КНЯЖАЦКIХ
ПАДАРАВАННЯЎ

Вотчына
Комплекс феадальнай зямельнай уласнасцi, якi ўключае зямлю, пабудовы, жывы i мёртвы iнвентар, i звязаных з зямельнай уласнасцю правоў на феадальна залежных сялян.

Вотчына
Арганізацыя з мэтай прысваення феадалам – вотчыннікам прыбавачнай працы залежных сялян, аснова панавання феадалаў у сярэдневяковым грамадстве.

Структура вотчыны

тыпы вотчыны

Галоўныя формы эксплуатацыі сялян у вотчыне

Галоўныя заняткі насельніцтва ВКЛ ў эпоху феадалізму
Дапаможныя заняткі

Важнейшыя сельскагаспадарчыя (земляробчыя)прыклады працы:
Драўляная саха
Плуг
Рэшата
Матыка
Ступа
Барана
Рыдлёука
Каса-гарбуша
Серп
Жорны
Граблі
Цэп

Асноўныя сельскагаспадарчыя культуры
Жыта(50% і больш)
Пшаніца
Авёс
Ячмень
Грэчка
Лён
Каноплі
Проса

Культуры на прысядзібных гародах
Рэпа
Агуркі
Зеляніна
Гарох
Бабы

Асноуныя формы сялянскага землекарыстання
“ДЫМ” (цi“хлеб”, “саха”, “сялянскi двор”)
“ДВОРЫШЧЫ” (5-10 i больш “дымоў”)
“СЕЛЬСКАЯ(суседская)АБШЧЫНА(грамада) складаецца з “дымоў” i “дворышчаў”
“ТЭРЫТАРЫЯЛЬНАЯ (ВАЛАСНАЯ) АБШЧЫНА”
( некалькi сельскiх абшчын)

Катэгорыі сялян (у залежнасці ад павіннасцей у феадальнай гаспадарцы)
Цяглыя
асноўная павіннасць -
Паншчына+
Талокі, гвалты+
Натуральны аброк+
Невялікі чынш+
Фурманкавая+
Ахоўная павіннасць
Асадныя
Плацілі чынш да 30 коп літоўскіх грошай
+
да 12 талок і гвалтаў у год
Агароднікі
Збяднелыя сяляне, працаваўшыя на трох моргах зямлі, адбываўшыя паншчыну
Слугі
прівілеяваная частка сялян:
Воіны
Конюхі
Лоўчыя
Рыбакі
Млынары,
прымыкалі да шляхты

Збяднелыя (дэкласіраваныя)сяляне

Катэгорыі сялян
па ступені феадальай залежнасці:
ПАХОЖЫЯ (закупы, радовічы), мелі права пераходу ад аднаго феадала да другога;
НЕПАХОЖЫЯ (атчызныя) пазбаўленныя права пераходу да другога феадала;
ЧЭЛЯДЗЬ НЯВОЛЬНАЯ, поўная ўласнасць феадалаў, не мела зямлі і абслугоўвала дваровую гаспадарку

Шляхi фармiравання феадальнага
землеўладання (у XV-XVI ст. ст.)
I Вялiкакняжацкiя падараваннi:
а) часавое- «да волi», «да жывата», «да двух жыватоў», i г.д.( на тэрмiн жыцця аднаго, двух цi некалькiх пакаленняў).
б) «на вечнасць» ( з правам цi без права продажу)
II Дарэннi з боку буйных феадалаў васалам або царкве
III Купля-продаж
IV Залог (застава)

Станаўленне фальваркава-паншчыннай гаспадаркі.
Аграрная рэформа 1557г.
Асноўныя этапы запрыгоньвання сялянства.

Фальварак-
комплекс гаспадарчых i жылых пабудоў, вакол якiх размяшчалiся панскiя землi, агароды, сенажацi, лясы, а таксама майстэрнi, кузьнi, лесапiлкi i г.д., на якiх працавалi сяляне навакольных весак са сваiм iнвентаром i цяглавай сiлай, арыентаваныя на рынак i развiцце таварна-грашовых адносiн.

Першы фальварак на тэрыторыi Беларусi ўзнiк у 1450г. ў маентку Менедыкаўскiм Навагародскай зямлi.
Перш за ўсе фальваркава-паншчынныя гаспадаркi сталi ўзнiкаць у Панямоннi i Падзвiннi ў рэгiенах сплаўных рэк з развiтымi знешнiмi рыначнымi сувязямi.

Вялiкая аграрная рэформа сярэдзiны XVI ст.
Iнiцыятар правядзення- Вялiкi князь Жыгiмонт II Аўгуст
Назва – «Валочная памера» (памера=землеўпарадкаванне)
Асноўны дакумент – «Устава на валокi» ад 1 красавiка 1557г.

Новая мера ўлiку зямлi- «валока»(21,3 га)
Мэта рэформы – павышэнне даходаў з дзяржаўных зямель
Шляхi рэалiзацыi мэты – а) дакладны ўлiк сялянскiх зямель
б) абкладанне сялян павiннасцямi прапарцыянальна колькасцi занятай зямлi i яе якасцi.
в) дасканаленне агратэхнiкi i арганiзацыi сельгасвытворчасцi.

Асноўныя накiрункi аграрнай рэформы 1557г. у ВКЛ:
Пераўлiк i падзел ворыўных зямель на валокi.
Перадача валок зямлi:
а) лепшых па якасцi – пад вялiкакняжацкiя гаспадаркi;
б) астатнiх – сялянам у падворнае землекарыстанне.

Суадносiны памераў фальваркавага i сялянскага ворыва 1:7
Прымусовы трохпольны севазварот, што спрыяла росту ўраджайнасцi.
Дакладна ўстаноўленыя павiннасцi сялян:
а) для цяглых (паншчынных) валочных
надзелаў - апрацоўка паншчыны 2 днi на тыдзень, выхад на гвалты i талокi, выплата чыншу ад 6 да 21 гроша з валокi ў залежнасцi ад якасцi глебы

б) для асадных (чыншавых) валочных надзелаў-
выплата па 30 грошаў з валокi, адбыццё за год 12 талок або плацiць за iх 12 грошаў, а за гвалты даваць бочку жыта цi 10 грошаў.
Кошт павiннасцей з адной валокi сярэдняй якасцi у год складаў значную суму, на якую можна было набыць на рынку 1 вала, 6 авечак, 1 свiнню, 10 курэй i 4 гусей.
Страта права сялян на зямельныя участкi , якiя былi раней у iх спадчынным валоданнi.

Сварэнне рэзервовага зямельнага фонду з пустуючых валок.
Паступовае разбурэнне абшчыны (на захадзе Беларусi i ў цэнтральнай частцы- падворнае землекарыстанне, на ўсходзе - захаванне абшчыны).
Замацаванне сялян за зямлёй, ператварэнне розных катэгорый сялян у адзiн клас- саслоўе – прыгоннае сялянства.

Асноўныя этапы юрыдычнага запрыгоньвання сялянства ў ВКЛ

Асноўныя рысы феадальнай сістэмы ў ВКЛ (склаліся канчаткова ў 2-й палове ХVІ – першай палове ХVІІ ст.)
Выключнае права феадалаў на валоданне зямлей.
Асобыя саслоўныя прывілеі і абавязкі шляхты.
Пазбаўленне сялян правоў на зямлю і замацаванне іх за зямлей.
Пазаэканамічнае прымушэнне сялян да працы.

2 этапа развіцця грашовай сістэмы ВКЛ
Рэгіянальныя грашова-вагавыя сістэмы (асноўная - полацка-віцебская)
Агульнадзяржаўная

Полацка-віцебская рэгіянальная грашовая
сістэма ВКЛ (сяр. ХIV ст.)
1 ізгой (Літоўская грыўна) = 30 пражскіх грошаў(3,6 гр.)=
=180 заўшняў (па 0,6гр.) =
=300 далгеяў (па 0,4гр.)=
=108гр.
1 РУБЕЛЬ = 105 нагатаў (па 1,8г.)=
=52,5 грошаў =
=315 заўшняў =
=525 далгеяў=
= 189 гр.

Агульнадзяржаўная грашова –вагавая сістэма ў ВКЛ (канец ХV ст.)
1 рубель = 100 пражскіх грошаў =
=1000 пенязяў =
=180 гр.
У аснову грашова-вагавай сістэмы ВКЛ была пакладзена
полацка-віцебская грашова-вагавая сістэма.