Аднасастаўныя сказы презентация

Пытанні:
1. Паняцце «просты аднасастаўны сказ».
2. Асабовыя аднасастаўныя сказы і неасабовыя.
3. Намінатыўныя і генітыўныя сказы.
4. Вакатыўныя сказы.
5. Назоўны ўяўлення (тэмы).
6. Няпоўныя двухсастаўныя сказы.
7. Нячленныя (нерасчлянёныя) сказы, іх тыпы.

АДНАСАСТАЎНЫМ называецца сказ з адным галоўным членам, які суадносіцца ці з дзейнікам, ці з выказнікам двухсастаўнага сказа і сумяшчае ў сабе значэнне лагічнага суб’екта і прэдыката.

Нам не спалася ў гэтую ноч.
Цішыня. Спакой.
Галоўны член аднасастаўных сказаў з’яўляецца незалежным. Другі галоўны член не ўзнаўляецца і не падразумяваецца.
Гэтым аднасастаўныя сказы адрозніваюцца ад няпоўных.

Аднасастаўныя сказы
дзеяслоўныя
(бяздзейнікавыя)
іменныя
(безвыказнікавыя)
асабовыя
неасабовыя
намінатыўныя
генітыўныя

Асабовыя
аднасастаўныя сказы
Пэўна-асабовыя:
Зірні
на зялёны луг.
Няпэўна-
асабовыя:
Аленку
пасадзілі
за стол.
Абагульнена-
асабовыя:
Век жыві,
век вучыся.

Неасабовыя
аднасастаўныя сказы
Безасабовыя:
На дварэ
патрошку цямнела.
Інфінітыўныя:
А ў сэрцы песень
не стрымаць.

ПЭЎНА-АСАБОВЫ
— гэта аднасастаўны выказнікавы сказ, галоўны член якога ў форме асабовага дзеяслова ўказвае на пэўную, канкрэтную дзеючую асобу.
У сабе мову дзіўную, матчыну,
Як таемнасць, нашу.
Абуджаю Купалавай спадчынай
За душою душу.
Я. Мальчэўская

Галоўны член у пэўна-асабовым сказе можа выражацца:
Дзеясловамі абвеснага ладу ў форме 1-й асобы адзіночнага і множнага ліку цяперашняга або будучага часу: Люблю наш край — старонку гэту… (К.Буйло).
Дзеясловамі абвеснага ладу ў форме 2-й асобы адзіночнага і множнага ліку цяперашняга і будучага часу: Нагледзішся ў час перапынку на лес, што сінее ў далечы… (А.Пальчэўскі)
Дзеясловамі загаднага ладу ў форме адзіночнага і множнага ліку: Вазьміце чырвоныя алоўкі ў правую руку.

УВАГА!
Галоўным членам пэўна-асабовага сказа не можа быць дзеяслоў у форме прошлага часу, паколькі ён не паказвае на канкрэтную, пэўную асобу: я, ты, ён, яна, яно, хтосьці пісаў.
Не суадносіцца з канкрэтным утваральнікам дзеяння і дзеяслоўныя формы 3-й асобы адзіночнага ліку: ён, яна, яно, хтосьці піша.

Пэўна-асабовыя сказы па сваім значэнні:
сінанімічныя двухсастаўным, у якіх дзейнік выражаны займеннікамі я, мы, ты, вы: Сяджу ў сваім пакоі. — Я сяджу ў сваім пакоі.
адрозніваюцца ад двухсастаўных тым, што ўся ўвага скіравана не на дзеючую асобу, а на дзеянні: Пішу, хвалююся і рады, як дзіця, удалай рыфме.

НЯПЭЎНА-АСАБОВЫ
— гэта аднасастаўны выказнікавы сказ, галоўны член якога абазначае дзеянне няпэўнай, невядомай асобы.
Катавалі Цябе,
То на пляцах палілі,
То пісалі законы,
То рэзалі крылле,
То цкавалі, як волата-звера на ловах,-
Мова сэрца майго, Беларуская Мова.
С.Сокалаў- Воюш

Галоўны член у няпэўна-асабовым сказе можа выражацца:
Дзеясловамі 3-й асобы множнага ліку цяперашняга і будучага часу: З бульбы ў нас галушкі вараць, нашу бульбу ўсюды хваляць (А.Русак).
Дзеясловамі прошлага часу множнага ліку: За спевы тыя Какаду давалі смачную яду (К.Крапіва).

УВАГА!
Ад няпэўна-асабовых сказаў трэба адрозніваць падобныя да іх даухсастаўныя няпоўныя сказы, у якіх апушчаны дзейнік. Напрыклад:
— Вучні вярнуліся з экскурсіі?
— Вярнуліся.
Утваральнік дзеяння вучні апушчаны ў стылістычных мэтах, але ён падказваецца кантэкстам (вучні вярнуліся).
Позна вечарам у дзверы ціха пастукалі (Р.Няхай).
Утваральнік дзеяння не называецца і з кантэксту не ўзнаўляецца.

АБАГУЛЬНЕНА-АСАБОВЫ
— гэта аднасастаўны выказнікавы сказ, галоўны член якога абазначае дзеянне, што ў аднолькавай меры адносяцца да любой асобы, да кожнага.
Сказанага слова да губы не вернеш (Прымаўка)
Беражы і ахоўвай
Залатыя правы
Нашай роднае мовы.
М. Лужанін

Галоўны член у абагульнена-асабовым сказе можа выражацца:
Дзеясловамі 2-й асобы адзіночнага і множнага ліку цяперашняга і будучага часу абвеснага ладу з абагульненым значэннем, якія паказваюць на любую асобу: Людскі язык не завяжаш, ліхое слова не забярэш (Прыказка)
Дзеясловамі 2-й асобы загаднага ладу: Не шукайце шчасця на чужыне… (Э.Валасевіч)
Дзеясловамі 1-й і 3-й асобы множнага ліку цяперашняга часу абвеснага ладу: Шукаем сцежак нквядомых, чужыя топчам бальшакі (Г.Бураўкін).
Дзеясловамі прошлага часу: Век пражыў, а розуму не нажыў (Прыказка).

УВАГА!
Да абагульнена-асабовых сказаў блізкія двухсастаўныя сказы з дзейнікам, выражаным займеннікам мы, ты, вы, якія маюць абагульнена-асабовае значэнне:
Ты будзеш жыць шчасліва і багата, калі над хатай — буслава гняздо (П.Панчанка).
Такія сказы адносяцца да пераходнана тыпу: па структуры яны двухсастаўныя, а па семантыцы — аднасастаўныя абагульнена-асабовыя.

БЕЗАСАБОВЫ
— гэта аднасастаўны выказнікавы сказ, галоўны член якога не мае значэння асобы і абазначае дзеянне або стан незалежна ад суб’екта.
О, колькі яшчэ не адкрыта
Адценняў у ёй і блакіту,
Патрэбных народу, паэтам,
Каштоўнай руды, самацветаў!
Максім Танк

Галоўны член у безасабовым сказе можа выражацца:
Безасабовым дзеясловам: Увечары пахаладала.
Асабовым дзеясловам у значэнні безасабовага: Пахла спелай пшаніцай. (Увага! Такія сказы лёгка трансфармуюц-ца ў двухсастаўныя: Пахла спелая пшаніца)
Дзеепрыметнікам залежнага стану прошлага часу: Пра гэта ўжо напісана.

Безасабова-прэдыкатыўным словам: Сёння вельмі горача.
Спалучэннем безасабова-прэдыкатыў-нага слова з інфінітывам: Трэба набраць яшчэ і гэты тэкст.
Дзеясловам быць у форме прошлага або будучага часу: Было на кароўку, будзе і на вяроўку.

Назоўнікам ці займеннікам у Р.скл. з прыназоўнікам да і адмоўем не: Студэнтам не да адпачынку — сесія.
Адмоўным словам; канструкцыяй, што выражае адмаўленне: У вёсцы не было электрычнасці. (Увага! Такія сказы суадносяцца з двухсастаўнымі са сцвярджальным значэннем: У вёсцы была электрычнасць)

ІНФІНІТЫЎНЫ
— гэта аднасастаўны выказнікавы сказ, галоўны член якога выражаны незалежным інфінітывам.
О, колькі яшчэ не адкрыта
Адценняў у ёй і блакіту,
Патрэбных народу, паэтам,
Каштоўнай руды, самацветаў!
Максім Танк

Інфінітыўныя сказы адрозніваюцца ад безасабовых:
1. Складам прэдыкатыўнай асновы:
Безасабовы сказ: Галоўны член — інфінітыў, які у прэдыкатыўнай аснове абавязкова спалучаецца з безасабовым дзеясловам або безасабова-прэдыкатыўным словам:
Нам трэба ісці далёка. Яму хочацца пагуляць.
Инфінітыўны сказ: Галоўны член — незалежны інфінітыў, гэта значыць, усе іншыя словы ў сказе падпарадкоўваюцца яму:
Нам ісці далёка. Яму пагуляць бы!

2. Значэннем названага дзеяння:
Безасабовы сказ: Называецца дзеянне, якое адбываецца незалежна ад дзеяча:
На справе ж выходзіла іначай.
Інфінітыўны сказ: Называецца дзеянне, пажаданае, непазбежнае або неабходнае, да якога нехта актыўна пабуджаецца:
Убачыць яе яшчэ раз, апошні.

3. Выражэннем мадальных значэнняў:
Безасабовы сказ: Мадальныя значэнні выражаюцца словамі, да якіх прымыкае інфінітыў (безасабовым дзеясловам, безасабова-прэдыкатыўным словам):
Ёй хацелася пагаварыць шчыра і сур’ёзна.
Інфінітыўны сказ: Мадальнаыя значэнні выражаюцца самой формай інфінітыва і інтанацыяй:
Не таптаць ніколі нашай нівы ботам чужаніц.

Паводле мадальных значэнняў вылучаюцца розныя тыпы інфінітыўных сказаў.
Гэта сказы, у якіх выражаецца:
Магчымасць / немагчымасць дзеяння: Чужымі рукамі толькі жар выграбаць.
Пажаданасць / непажаданасць дзеяння: У добрую часіну сказаць, а ў ліхую памаўчаць.
Неабходнасць, павіннасць, непазбежнасць дзеяння: На палях шырокіх жыту красаваць, а на дубах высокіх буслам клекатаць.
Загад, заклік: Спаць, толькі спаць!
Пытанне пра магчымасць, абавязковасць дзеяння: А куды ж нам спяшацца? — адгукнулася жанчына.

НАЗЫЎНЫ
— гэта аднасастаўны дзейнікавы сказ, галоўны член якога сцвярджае наяўнасць, існаванне прадметаў, паняццяў, з’яў рэчаіснасці ў цяперашнім часе.
Адценне слоў – не глупства,
Ты ім не пагарджай.
Скарынка. Скіба. Луста.
Акраец. Каравай.
П.Панчанка

Галоўны член намінатыўных сказаў выражаецца:
Назоўнікам у форме Н.скл.: Лес. Спакой. Цішыня.
Спалучэннем двух семантычна раўнапраўных назоўнікаў, якія ўтвараюць адно паняцце: Шляхі-дарогі. Розныя яны.
Субстантываванымі прыметнікамі: Вось і маладаыя.
Асабовымі, неасабовымі (пры ўмове іх субстантывавацыі) займеннікамі: Свае. Падышлі бліжэй.

Азначальнымі займеннікамі усё ў выразах-сказах: Вось і ўсё. Ну вось і ўсё.
Колькаснымі лічэбнікамі з адцягненай назвай колькасці: Дзяжурны лічыць прысутных. Пяць, дзесяць, дваццаць…
Колькасна-іменнымі спалучэннямі: Дзве дзяўчыны. Смяюцца.

Намінатыўныя сказы адрозніваюцца ад няпоўных:

Намінатыўныя сказы з прыметнікам у функцыі азначэння трэба адрозніваць ад двухсастаўных сказаў з іменным выказнікам, выражаным прыметнікам.
У намінатыўных сказах лагічным націскам выдзяляецца назоўнік (галоўны член), у двухсастаўных — прыметнік (выказнік): Ціхі і марозны дзень. Дзень ціхі і марозны.
Калі ж прыметнік не выдзяляецца лагічным націскам, то ён выконвае ролю азначэння незалежна ад яго месца адносна назоўніка: Раніца. Свіст салаўіны.

Паводле семантычна-функцыянальных прымет намінатыўныя сказы падзяляюцца на:
Апісальныя (быційныя, экзістэнцыйныя сказы) — сцвярджаюць наяўнасць прадмета, з’явы, стану: Лясы, рэкі, азёры, балоты .
Увага! У ролі галоўнага члена быційных сказаў не ўжываюцца адушаўлёныя і зборныя назоўнікі.
Указальныя сказы — не толькі сцвярджаюць існаванне прадметаў ці з’яў, але і ўказваюць на іх пры іх наяўнасці ці з’яўленні.
Намінатыўныя ўказальныя сказы ў сваім складзе маюць указальныя часціцы вось, вунь, вот, во, унь: Вот і невялічкі дворык (Лыньк.); Вось і бераг, ускраіна вёскі, у якой не відаць ні душы (Нях.);

Мужчына. Жанчына. Чаканне.
Шуканне. Блуканне. Час.
Жанчына. Мужчына. Спатканне.
Вітанне. Пытанне. Адказ.
Мужчына. Жанчына. Дыханне.
Сэрцабіццё. Забыццё.
Жанчына. Мужчына. Каханне.
Мужчына. Жанчына. Жыццё.

АД НАМІНАТЫЎНЫХ СКАЗАЎ ТРЭБА АДРОЗНІВАЦЬ:
1. Назвы твораў, устаноў, надпісы на вывесках, загалоўкі, назвы асоб па імені, прозвішчы, пасадзе, спецыяльнасці і пад.: раман «Векапомныя дні».
2. Няпоўныя двухсастаўныя сказы з выказнікам у форме назоўнага склону: “Ты хто?” — “Настаўнік”.
3. Сказы, якія называюць характэрную прымету таго, пра што гаварылася раней: А хлёсткая гэта работа — касьба.
4. Сказы, якія ўказваюць на прычыну таго, пра што гаворыцца ў папярэдніх сказах: Вечар. Свята ва ўніверсітэце. Дзень студэнта.
5. Эліптычныя сказы: Перад намі бязмежны прастор.
6.Сказы-штампы (фразеалагізаваныя сказы): Прывітанне.

ГЕНІТЫЎНЫ
— гэта аднасастаўны дзейнікавы сказ, галоўны член якога перадае значэнне наяўнасці, існавання прадмета, характарызуе яго ў колькасных адносінах.
Прыехалі яны тады — мамачкі! —
гарэлкі, цукерак, віна…
Янка Брыль

ГАЛОЎНЫ ЧЛЕН У ГЕНІТЫЎНЫХ СКАЗАХ ВЫРАЖАНЫ
назоўнікам у форме роднага склону:
Вунь ужо снегу колькі!
У афармленні генітыўных сказаў важнае значэнне належыць інтанацыі.

Генітыўныя сказы могуць мець у сваім саставе лексічныя адзінкі, якія выражаюць колькаснае значэнне. Лексічныя паказчыкі колькаснага значэння разам з формай роднага склону ўтвараюць граматычную аснову сказа: Кніжак многа. Снегу па пояс. Дзяцей чацвёра.
Колькаснае значэнне можа выражацца фразеалагічнымі спалучэннямі: Ягад – хоць гаць гаці. Камароў – аж кішыць.
Сінтаксічнае значэнне генітыўных сказаў вельмі акрэсленае: яны выражаюць колькасную, прасторавую або часавую меру таго, што называецца ў родным склоне: Яды на стале – хоць расперажыся. Работы – па горла.

Генітыўныя сказы маюць прызвязачную структуру выказніка: Снегу (ёсць, было, будзе) многа.
На месцы адсутнай звязкі можа ставіцца працяжнік: Ягад у лесе – колькі хочаш.
Генітыўныя сказы нельга лічыць двухсастаўнымі, таму што Р.скл. не можа быць дзейнікам. Аднак назоўнік у Р.скл. тут можна лічыць “прадметам думкі”, зыходным тэматычным пунктам, на які арыентуецца выказнік.
Звычайна такія сказы лічаць асобай разнавіднасцю безасабовых сказаў, але гэта супярэчыць таму, што катэгорыя безасабовасці звязана з катэгорыяй выказніка, а генітыў выказнікам не з’яўляецца. Гэта форма выконвае функцыю называння прадмета і сцвярджэння наяўнасці яго ў вялікай колькасці.
Генітыў мае суб’ектнае значэнне, і таму сказы генітыўныя бліжэй да намінатыўных, чым да безасабовых.

ВАКАТЫЎНЫ СКАЗ
(ад лац. vokativus — клічны)
— гэта сказ, у якім галоўны і адзіны член назоўнік або займеннік у форме зваротка.
Сказы маюць спецыфічную інтанацыю вымаўлення: папрок, шкадаванне, дакор, абурэнне, спачуванне, радасць, здзіўленне і пад.:
“Коля! Коля!” — абуралася маці.
“Сыночак!..” — прасіў яе голас.

Вакатыўныя сказы трэба адрозніваць
ад звароткаў і намінатыўных сказаў:
намінатыўныя сказы маюць іншае камунікатыўнае прызначэнне:
Ноч. Зоры. Цішыня.
Эх, ноч! Зоры, зоры!.. О, цішыня!
зваротак не з’яўляецца самастойнай камунікатыўнай адзінкай, а вакатыўны сказ выражае думку, пачуццё, волевыяўленне, ён ізаляваны ад кантэксту:
— Міхась! Ну што, зачакаўся?
— Эй, Міхась! Ну што, зачакаўся?
у вакатыўных сказах нельга выдзеліць ні дзейніка, ні выказніка, а таксама даданых членаў, акрамя азначэння:
— О, закаханая Вольга!

ПАВОДЛЕ ФУНКЦЫІ ЎСЕ ВАКАТЫЎНЫЯ СКАЗЫ ПАДЗЯЛЯЮЦЦА НА ТРЫ ГРУПЫ:
вакатыўныя сказы-просьбы, заклікі, патрабаванні адгукнуцца:
— Аліса! Перашкаджаеце слухаць!
выкатыўныя сказы-рэакцыі на словы ці дзеянні суразмоўцы, ужываюцца часта з мэтай спыніць выказванне і выражаюць просьбу, папрок, спачуванне, гнеў і г.д. У склад такіх сказаў могуць ўваходзіць выклічнікі эх, ах, ай і інш., а галоўнае слова паўтарацца:
«Эх, Аліса! Аліса!»
вакатыўныя сказы-прыпамінанні, пазнаванні з выклічнікам:
— О, Віктар Пятровіч! Як вы сюды трапілі!

НАЗОЎНЫ ЎЯЎЛЕННЯ
(назоўны тэмы, адчляненне, ізаляваны намінатыў)
— гэта назоўнік у назоўным склоне ці іменнае словазлучэнне, якое называе прадмет, з’яву, факт, што ўспомнены і ўяўляюцца тым, хто гаворыць.
Пра гэты прадмет, з’яву, факт выказваецца думка ў наступным сказе, каб выдзеліць, падкрэсліць, каб звярнуць увагу.
Цудоўная вясна! Як цяпер усё бачу, успамінаю тую пару і гэтыя дні першага кахання.

Назоўны ўяўлення
адрозніваецца ад ад намінатыўных сказаў:
назоўнік дае назву ўяўленняў, а не паняццяў, выкарыстоўваецца для паведамлення пра наўнасць уяўлення пра прадмет ці асобу ў свядомасці таго, хто гаворыць, а не ў аб’ектыўнай рэчаіснасці:
Маленства. Святло тых ясных бесклапотных дзён, як святло пагаслых галактык, ідзе праз гады, праз усё жыццё і за стромамі часу заўсёды распагодзіць, нязломнай сілай налье душу (А.Вялюгін)
ужывецца пры апісанні разважанняў, успамінаў, каб вылучыць асобу ці прадмет і падрыхтаванасць чытача да далейшага выказвання пра гэты прадмет:
А рыбы!.. Якой тоькі рыбы няма ў нас!

пазбаўлены прэдыкатыўнасці, граматычнай і функцыянальнай самастойнасці, сам па сабе нічога не паведамляе пра тыя з’явы, якія называе, а толькі падрыхтоўвае чытача да наступнага, асноўнага выказвання:
Максім Гарэцкі… Каб і мне расказаць пра яго штосьці толькі сваё, неабходна вярнуцца… Вось ужо больш за паўстагоддзя назад (Я.Брыль)
цесная сувязь з наступным сказам, несамастойнасць. У назоўным уяўлення і ў наступным сказе тэма абазначаецца двойчы. У выніку гэтага і ствараецца экспрэсіўнасць выказвання:
Справядлівасць! Дзе і калі яна была беднаму, цёмнаму чалавеку!

— гэта сказы, у якіх адсутнічае той ці іншы галоўны ці даданы член сказа, але ён узнаўляецца з кантэксту або сітуацыі.
Няпоўныя сказы не з’яўляюцца асобым структурным тыпам: апушчаныя члены сказа могуць быць у розных тыпах сказа — двухсастаўных і аднасастаўных, простых і складаных: Паўз самы школьны двор — зімняя дарога да шляху (І.Мележ). Усе яму зайздросцілі. І я – таксама (Гр.).
Пра непаўнату сказа сведчыць асобая інтанацыя, невялікая паўза, якая звычайна абазначаецца працяжнікам: Дзядзька ішоў па справах, Алесь — у пушчу, дзе ўжо сінелі пралескі … (Каратк.).
Няпоўныя сказы

Ад няпоўных сказаў трэба адрозніваць далучэнне (парцэляваныя члены):
У прыёмнай ужо чакалі людзі. Чалавек дзесяць (Шам.)
Рабі вось так. І не спяшайся.
Хлапчуком марыў пра караблі. Вялізныя. Магутныя (Б.).
Для такіх канструкцый характэрна папераджальная інтанацыя далучэння.

Няпоўныя сказы
семантычна
поўныя,
а структурна
няпоўныя сказы
(эліптычныя)
структурна і семантычна
няпоўныя сказы
сітуацыйныя
кантэкстуальныя
маналагічныя
дыялагічныя
структурна
поўныя,
а семантычна
няпоўныя сказы
у залежнасці
ад характару зносін
у залежнасці
ад сферы ўжывання

Структурна поўныя, а семантычна няпоўныя сказы
— сказы, у якіх месцы неабходных для выражэння думкі структурных і семантычных кампанентаў замешчаны, аднак пазіцыю дзейніка займаюць інфармацыйна недастатковыя (неазначальна-асабовыя) займеннікі.
Гэта сведчыць пра семантычную непаўнату суб’екта дзеяння. Семантыка няпэўных кампанентаў можа стаць зразумелай з кантэксту.
Ён не верыў багам, іх намеснікам розным —
недаступным, пыхлівым і грозным, —
але шапку здымаў, нізка кланяўся ў пояс
полю роднаму, дзе даспяваў жытні колас.
(«Дзед», М.Танк)

ЭЛІПТЫЧНЫя СКАЗЫ
— гэта канструкцыі з апушчаным дзеясловам-выказнікам, які не ўзнаўляецца з кантэксту ці з моўнай сітуацыі і адсутнасць якога лічыцца нормай.
Семантычна поўныя, таму што:
сваю камунікатыўную функцыю паведамлення яны выконваюць без узнаўлення прапушчанага кампанента: Цяпер тут цішыня… (М.Танк).
даданыя члены сказа — акалічнасці і дапаўненні — акцэнтуюць увагу на абставінах або аб’ектах неназванага дзеяння і ўказваюць на залежнасць ад выказніка, у ролі якога могуць выступаць некалькі дзеясловаў адной тэматычнай групы. Параўн.: На Беларусі дажджы / На Беларусі ідуць (пачаліся, не спыняюцца) дажджы.

Эліптычныя сказы трэба адрозніваць ад ад развітых намінатыўных і ад поўных двухсастаўных, улічваючы:
месца размяшчэння лагічнага націску:
Крэсла пры сцяне
(сказ аднасастаўны, намінатыўны, поўны)
Крэсла пры сцяне
(сказ двухсастаўны няпоўны: эліптычны)
спосаб замены даданых членаў:
Рэчка перад намі — Рэчка за намі — Рэчка побач з намі — Рэчка за вёскай
(даданы член змяняецца іншым, але з тым жа агульным значэннем — сказ двухсастаўны, няпоўны: эліптычны)
Я перад выбарам — Я выбіраю — Я павінен выбраць — Я павінен зрабіць выбар
(даданы член замяняецца сінонімамі — сказ поўны, двухсастаўны).

Кантэкстуальныя няпоўныя сказы
— гэта такія сказы, у якіх адсутнічаюць словы, што з’яўляюцца неабходнымі членамі сказа і ўжо згадваліся ў папярэднім кантэксце.
Дырэктар жыў на ўскраіне вёскі, ва ўласнай хаце, Паходня — у цэнтры, у старога калгасніка (Т.Хадкевіч)

Сярод кантэкстуальных вылучаюцца сказы з прапушчаным:
дзейнікам, які апускаецца тады, калі ён ёсць у папярэднім сказе ці яму адпавядае слова, якое з’яўляецца іншым членам сказа: І раптам Аленчына сэрца забілася мацней: з двара выходзіць Сцёпка! Ідзе без нічога, ідзе смела, высока падняўшы галаву (Я.Колас)
выказнікам, які ў сказах апускаецца радзей, чым дзейнік, бо ён звычайна заключае ў сабе галоўны змест выказвання і выражае прэдыкатыўнасць: Сонейка высокае поіць травы сокамі. А кусты над доламі — росамі мядовымі (Я.Пушча).
дзейнікам і выказнікам: “А дзе вы Алену Канстанцінаўну бачылі?” — “Тут”.
дапаўненнем, але такія сказы абмежаваны ва ўжыванні: Дарослыя хадзлі па грыбы. Прасіўся і Паўлік.
Сказы з неназванымі акалічнасцямі і азначэннямі не адносяцца да няпоўных, паколькі такія члены не з’яўляюцца фармальна неабходнымі.

Сітуацыйныя няпоўныя сказы – гэта сказы, у якіх апушчаны той ці іншы член сказа, што ўзнаўляецца пры пэўнай сітуацыі маўлення.
Не сціхае (пра дождж). Ужо адлятаюць (пра птушак).
Паводле значэння сярод сітуацыйных няпоўных сказаў выдзяляюцца:
1) сітуацыйныя сказы прэдыкатыўнага характару, у якіх наяўны член з’яўляецца прэдыкатам: — Можна? — Вазьмі.
2) сітуацыйныя пабуджальныя рэплікі, выражаныя, як правіла, залежнымі формамі слоў, вымаўляюцца з пабуджальнай інтанацыяй: — Дзённік? — ён здзівіўся.
Формы выражэння наяўных членаў пабуджальных рэплік:
назоўнікі ў назоўным, родным ці вінавальным склоне: — У склеп! — віскнуў следчы.
прыслоўі ці спалучэнні назоўнікаў з прыназоўнікамі, якія абазначаюць напрамак ці мэту руху: — Хутчэй! Алюрам сюды!— крыкнуў камандзір.

Дыялагічныя няпоўныя сказы
— гэта сказы, якія даюць адказ на пытанне, змешчанае ў папярэднім сказе, самі выражаюць пытанне, у тым ліку сустрэчнае, пабуджаюць да дзеяння, працягваюць паведамленне.
Асаблівасць гэтых сказаў у тым, што ў вуснай мове побач са словамі выступаюць пазамоўныя фактары: жэсты, міміка, сітуацыя.

Паводле агульнай мэтавай накіраванасці рэплікі дыялогу падзяляюцца на:
1) рэплікі-адказы: «А дзе ж вы жывяце ў Гродна?» — «На вуліцы Ліможа», — адказала я.
2) рэплікі-пытанні: — Стой! Хто ідзе? — Свой! — адазваўся дзед Талаш (Я.Колас)
3) рэплікі-працягі: — Ну, будзьма здаровы! — Каб хутчэй дзіркі загойваліся (В.Быкаў).
Рэплікі дыялогу ўтвараюць складанае адзінства, не толькі сэнсавае, але і граматычнае. Яны з’яўляюцца паўнацэннымі адзінкамі паведамлення.
Першая рэпліка ўяўляе сабой разгорнуты, поўны сказ; наступныя сказы рэплікі выражаны залежнымі словамі ці спалучэннямі слоў. Пэўны змест рэплікі выражаецца дзякуючы цэласнасці ўсяго дыялогу.

Нерасчлянёныя сказы (словы-сказы)
— гэта непадзельныя сінтаксічныя адзінкі, у якіх нельга выдзеліць ні галоўных, ні даданых членаў сказа.
Складаюцца з аднаго слова ці спалучэння слоў, якія выражаюць сцвярджэнне ці адмаўленне, згоду ці нязгоду, даюць эмацыянальную ацэнку папярэдняму выказванню або змяшчаюць пабуджэнне да чаго-небудзь, запытанне: “Паўтарай за мной, хлопчык”, — сказаў бацька. — “Добра”, — шэптам сказаў Алесь (Каратк.).
Галоўная асаблівасць такіх сказаў — нерасчлянёнасць, якая заключаецца ў тым, што яны не выражаюць сінтаксічных адносін і не маюць членаў сказа, не могуць быць развітымі іншымі словамі.

Паводле значэння і функцыі нерасчлянёныя сказы падзяляюцца на:
1.Эмацыянальна-ацэначныя выражаюць розныя эмоцыі, даюць экспрэсіўную ацэнку пэўным з’явам: “Э!”- махнуў Сымон рукою (Я.Колас)
2.Сцвярджальныя сказы ўтвараюцца словамі так, ага, але, вядома, а як жа, добра і інш.: “Настаўніца?” — “Так”, — адказала дзяўчына.
3.Адмоўныя словы-сказы выражаюць нязгоду таго, хто гаворыць, з чыім-небудзь выказваннем або пярэчанне самому сабе, часам няпэўны адказ на пытанне. Функцыю такіх сказаў выконваюць адмоўныя словы:“Як жывеш, Алесь?” – “Нічога”.
4.Пабуджальныя словы-сказы выражаюць волевыяўленне, пабуджэнне да пэўнага дзеяння. У якасці пабуджальных слоў-сказаў выступаюць часціцы, выклічнікі і гукаперайманні (акрамя тых гукаперайманняў, якія не ўласцівыя маўленню чалавека): “Што вы тут робіце?” — “Цсс!”…
5. Пытальныя словы-сказы характарызуюцца пытальнай інтанацыяй і выражаюць разнастайныя адценні значэнняў. У ролі пытальных сказаў ужываюцца сцвярджальныя і адмоўныя словы, пытальныя часціцы, мадальныя словы і выклічнікі: “Я да вас, дзяўчаты.” – “Ну?”