Классный час Шагаа шагы презентация

Сʏзʏк шагыныӊ сорулгалары:
Шагаа байырлалында улуг улустан ʏлегерлеп алыр чаӊчылдар-биле таныштырар;
Чаӊчылдарын көргʏзʏп таныштырар, ажыглап, сагып чоруурунга билиндирер;
Улуг кижилерни, бот-боттарын хʏндʏлежип чоруурунга кижизидер.

Аалчыны уткуур ёзу – чаӊчыл
Тыва кижи коданчы ыттыг болур. Өске кижи келгенин ыды медээлептер.
Аалчыны өгнʏӊ ээлери ыдын ырадыпкаш, хʏндʏткелдиг уткуп, амырлажып мендилежир.

Амырлажыр (мендилежир)ёзулал
Бир хонгаш-ла, албан болур ёзулал. Кожа-хелбээ чурттап турар кижилер эртенниӊ-не ужуражып келгеш, албан амырлажып мендилежир. Шаанда хол тудушпас, айтырыг солчуп амырлажып мендилежир. Чижээ:
Амыр тур силер бе, ыӊар? – деп биче нызылыг кижи айтырар.
Амыр тур бис. Силер амыр тур силер бе, ыӊар? – деп улуг назылыг кижи харыылап, айтырар.
Аалчыны өгже кирип келирче чалаар.
Туӊнел: «Амыр-ла бе, ыӊар?» - дээрге чиӊгине тыва мендилежиишкин.

Чолукшуур ёзулал
Аалчы өгге кирип келирге, өгнʏӊ дөрʏнче чалап олуртур.
Кончуг ховар, бир чыл болгаш, эрги чылды үдеп, чаа чылдыӊ Шагаа хүннеринде чолукшуур. Биче назылыг кижилер боттарындан улуг назылыг кырган-авалары, ачалары-биле, төрел аймактыӊ эӊ улуг назылыг кижизи-биле Шагааны уткуштур чылда бир катап чолукшуур.
Чолукшууру дээрге ийи кижи уткуштур адыштарын өрү алзы чада сунчуру болур. Биче назылыг кижи улуг назылыг кижиниӊ адыштарын өрү көрүндүр азы хүнче көрүндүр сунган холдарыныӊ шенектериниӊ адаандан салгара хейдиктиргензиг карыштыр сунуп чолукшуур. Ийи кижиниӊ холдарын карыштырып чолукшуур ёзулалыныӊ ужур-утказы – холда туткан ок-бижек чок, каргыштыг кара сеткил чок,
ханы найыралдыг дээни ол.
Ийи кижи чолукшаан соонда, биче кижи улуг кижини ямбылыг олбук-олутче чалаар.

Аяк сунар ёзулал
Хоруглуг ужур – куруг аяк сунмас, чурту куруглаар.
Шайлыг аякты ийи холдап сунар – 1-ги арга
2-ги арга – шайлыг аякты оӊ холунуӊ адыжынга салгаш, солагай холунуӊ адыжынга оӊ холдуг шенээн салгаш, аякты сунар.
Хөнекте шайын чоокшуладыр салыр.
Шагаада өг бʏрʏзʏ чиӊ шайын хайындырар
Хамыкты мурнай чаа шай хайындырар.
Өгнʏӊ ээзи эней шайны хайындыргаш, бир пактам хире шайны баштай бодунга кудуп алыр.
Ооӊ соонда бир аяк шайны аалчыга сөӊнеп сунар.
Чемниӊ дээжизин – ааржы, быштак, өреме, чөкпек, далган, тараа, боованы аалчыныӊ мурнунга делгеп салыптар.

Аалчы өгге хонар апарза – хой дөгерер ёзу-чаӊчыл
Өгнʏӊ ээлери баштай паш тигер, ооӊ соонда хой дөгерер.
Өлʏрген хойнуӊ кежин сойган соонда, ону өзээн кижи ол-ла хойнуӊ мөчʏлерин чʏстеринден адырар, эъдин болгаш ишти-хырнын пашка дʏлер.
Хоруглуг ужур – мал сөөгʏн сып болбас, ылаӊгыя ээгини; чарынны чарбас (чара шаппас).

Хой эъдин сөӊнеп салыр чуруму
Баштай бышкан ханны, өкпе, баарны тус-тус ʏлептер.
Аалчыга бир дугаарында ужаны улуг була азы дазыл тавакка салгаш, чоданы база дөрт ээгини эштештир салыртар.
Ужаныӊ оорга талазын өрʏ көрʏндʏр аалчыныӊ мурнунга салыр, азы бʏʏрек чоруур талазын доӊгайтыр салыр.
Ужаныӊ оӊ талазынга чидиг бижекти салып каар.

Ужаны ʏлей кезериниӊ чуруму
Ужаны алган аалчы, ооӊ оӊ талазындан эгелеп узун дургаар шылый кезер.
Ужаныӊ ийи талазындан узун дургаар кескен чаӊгаларны (чагларны) оӊ болгаш солагай талазынче солуштур салыптар, ооӊ соонда чемненип кириптер.

Ужаны сартыктаары
Чаӊгалай кескен ужа чагларын чанында олурган кижлерге сартыктаар чурумнуг турган.
Хʏндʏлʏг аалчыныӊ сартыын улуг кежик деп санаар турган.

Аалчыны аъткарып ʏдээри
Даӊ адар. Аалчыныӊ аъдын одардан эккелгеш, эзертеп белектээр.
Кежээ дөгерген хоюнуӊ эъдин дөгере дʏлгеш, ашкарар-чемгерер, ыяк шайладыр.
Аалчыны аът-хөлʏнге олурткаш, чедер черинге амыр-менди чедип аарын кʏзеп, чылыг-чымчак сөстер-биле өгнʏӊ эр ээзи алгыш-йөрээлин чугаалааш, ʏдеп каар.