Тыва чоннуң аян-чорук чорууру-биле холбашкан ёзулалдары презентация

Сорулгары:
1.Тыва чоннуӊ чаагай чаӊчылдары болгаш ёзулалдары - биле таныштырар.
2. Чаагай чанӊчылдарны амыдыралга ажыглап,оларны үргүлчү сагып чоруурунга ɵɵредир.
3.Чанӊчылдар болгаш ёзулалдар тыва чоннуӊ культура талазы - биле үнелиг чүүлдериниӊ бирээзи деп билиндирер.

Чаңчыл – чоннуң чүс-чүс чылдарда амыдыралчы дуржулгазындан щилиттинген, кижилерниң угаан-медерелинге быжыгып доктаай берген, салгалдан салгал дамчып сагыттынып чоруур мораль-этиктиг нормалар, бижиттинмээн хоойлу-дүрүм, ниитилел ужур-уткалыг сагылгалар болур. Чаңчыл дээрге чоннуң бурунгу культуразының чарылбас кезии.
Ёзулал – чаңчылдың бир хевири. Чаңчылчаан чүүлдү херек кырында кылып күүседир сагылга. Ёзулалдар янзы-бүрү болгулаар. Чижээ, Шагаада өг-буле байырынга сагыыр ёзулалдар болгаш аалче кирериниң ёзулалы, менди ёзулалы дээш оон-даа өске.
Ужур – чаңчылдын бир хевири. Кижиниң хуу амыдыралы болгаш ниитилел амыдыралы-биле шуут холбашкан кижизидилге ужур-уткалыг сагылга. Ужур дээрге бүрүн шагның салгал дамчып келген ыдыктыг дүрүмү деп база болур. Ынчангаш ооң кол утказы албан сагыыр болгаш хоруглуг чаңчылдар-биле дыка чоок холбаалыг.

Тыва чон ёзулалдарын чүс-чүс чылдарның дургузунда сагып чораан. Безин политиктиг шаажылалдың кадыг-берге чылдарында бир салгалдан өске салгалче бүдүү дамчыдып келген. Бөгүн тыва кижиниң өгден үнүп, ырак чер баар дээнде, чугула сагыыр чаңчылдарын көрээлиңер.

Тывалар айны кончуг барымдаалаар. Бир айда мугур үжен хонук бар деп билип чораан. Ырак черже аян-чорук кылыр кижи саарзык хүн өөнден үнүп аъттаныр болза, чорук чогуур дижир. Ол саарзык хүннер болза 1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, 15, 17, 19, 21, 23, 25, 27, 29 хүннер-дир.
Саарзык эвес хүн болгаш бүдүү хүн, азы 30-ниң хүнүнде, ырак черже аян-чорук кылбас чаңчылдыг чораан.

• Кым-бир кижи саарзык хүнде аалындан үнер деп белеткенип алгаш, ол-ла хүн аъттанып шыдаваан болза, бир янзы хөделир. Чижээ, мындыг таварылга амыдыралга тургулаан. Саарзык хүнде аъттанып шыдаваан кижи орукка ап чоруур аъжын-чемин, хер-херекселин аъдынга астып алгаш, саарзык хүн өөнден үнүп чоруткан кылдыр баар чериниң уундува ис үндүрүп чорта каапкаш, ооң соонда орукка ап чоруур бок-сак чүъгүн өөнче киирбейн, өгнүң даштынга хондурар чаңчылдыг чораан. Ооң соонда өг даштынга хондурган аъжын-чемин база хер-херекселин даартазында алгаш, чоруур таварылгалар тыва кижиниң амыдыралынга бо-ла тургулаан.

• Эр кижи ырак чер чоруур дээнде, биче кызының азы оглунуң бажын чыттап, аал- ораны амыр- кадык, эки турзун дээш, аалынның хүн үнер талазынче көрнүп алгаш чалбарыыр: Доозуннуг Кызыл- Тайгам,
Өршээ, хайыракан!
Элезинниг Ээр- Хемчиим,
Өршээ, хайыракан!
Өгнүн херээжен ээзи одаг-көзүнче шайын, сүдүн чашпышаан, оон өгден дашкаар үнгеш, чөөн чүкче көрнүп алгаш, тос-карак- биле сүттү дөрт чүкче «О, оршээ, хайыракан! Чоруу- ла чогузун!»- дээш орук чоруур кижиниң соонче чашпышаан, йөрээл чалбарыыр:
.

Мунган аътка
Човаг чок,
Муңгаш черге чажырба,
Аал оран кээрде,
Арбын олчаң көргус.
Бот угбас
чүктээшкинниг болзун.
Аът угбас
артынчактыг болзун,
Алтай- таңдым, бээр көрүн,
Ал бодун човатпазын!!!

• Өгден үнген кижи кажан-даа хая көрүнмес чаңчылдыг чораан. Ырак черже чораан кижи ол-ла хевээр чоруур турган.

Арт ажарда чалбарыг.
Тыва чурту даглыг чурт, ынчангаш тываларның бедик дагларга чүдүүр чүдүлгези турган. Аъттыг азы чадаг кижи арт кырынга үнүп келген болза, черде чыткан бир дашты алгаш оваа чанынга салып каар, оон соонда хүнгээр эргилдир тейлээш, оруун уламчылап чоруптар. Чер- чурттуң ээзин хомудатпас дээш арт ажарда аъттан дүшкеш аъш-чемин чажар, чаламазын азар. Ол артка эрткен кижи бүрүзү чалбарып йорээл салыр.

Сарыгларым, дуңмалрым,
Сава байы чажып ор мен.
Салым чаяаңны шиитпирленип,
Сарыг чечектиң бажы ышкаш,
Частып, өзуп турар болзун!
Чаш хаактың бажы ышкаш,
Саглаңайнып турар болзун!
Бак чуве турбас болзун.
Эки чуве бээр турзун,
Мээң чажымны хүлээп ал, таңдым.
Мээң дилээмни чогут таңдым!

Хем кежерениң ёзулалдары.
Бурунгу шагның кижилери хем кежерде, тускай ёзулалды сагып чораан, суг ээзинге чалбарыыр турган. Хемни канчаар кежери ол хемниң суундан кончуг хамааржыр. Чадаг сүзүп кежер хемчигештер турар. Хемни кежир ушкан дыт кырлап кежер ужур турар. Хемни аъттыг сүстүрүп кежер ужур турар.
Эрик кыдыынга чурттап турар улус, сал кырынга туруп алгаш кежип чыткан ийикпе, азы аъттың кондаалайындан тутунуп алгаш, бир кижи хем- суг кежип чыдырда ыяң алгыйлаар азы бир үн- биле хартыгайлаар чаңчылдыг чораан. Бир чамдыкта кончуг ыраажы кижи хемни алгай аарак ырлаар, тоол аяны-биле чалбарып чугалаар чаңчылдыг турган

Дыка сыык дээш,
таварбадым,
Дажыг дээш,
дадагалзавадым.
Ада-өгбем изеп каан
Авыралдыг кежиим- дир сен.
Тереңиң сыыгадып,
Шапкыңың оожургадып,
көвуруунге хөгледип,
Чалгыың- биле чайгап
кежир, хайыракан!

Тывалар аңчы чонга хамааржыр. Тыва чоннуң аразында кончуг дидим аңчылар үнүп чораан. «Эки аът ээзин байыдар,Эки анчы чонун тоттурар». Бо үлегер домак аң- мең эъди чиир кижилерге шуут хамааржыр. Аңнаары дээрге оран кежии четтиреринге кирер. Тываларның амыдыралында аңнаар чорук, эрте шагдан туруп келген болгаш онзагай чурумнуг. Аңнаар дээнде, аян-чорук кылыр дээнде азы бир-ле ырак черже аъттаныр дээнде, бир чарынчы кижиге чарын салдыртыр азы хуваанак салыр кижиге хуваанак салдыртып үнер хүнүн, чоруур уун албан айтырып алыр чаңчылдыг чораан.

Аңчы кижи бодунуң оруунга таварышкан арт- сынны ажарда азы хем- далайны кежерде, бодунуң олча-омактыг эки чорууру оран делегейден хамааржыр деп билип, оон кежик дилеп, аңаа чалбарыыр. Аңнаар черге келгеш, одагны белеткээш, чалама пөсту ыяшка баглаар. Шайның устун өру- куду чашкаш, аъш- чемниң дээжизин отче каап, арганың ээзинден «Олча омактан, аас- кежиктен хайырлаңар»- деп дилээр. Одагга эккелген ак сүдүнүң үстүн сиген- биле ыдамнап өрү- куду чажар. Ооң соонда ийи холун мурнунга тейлеп тудуп алгаш,йөрээл чугалаар:
Чораан ботка човаг чок болзун , тандым
Чорук аъдынга соодуг чок болзун
Бедик артым , чавырап оршээ.
Узун орук кыскалап, оршээ.
Удаан бот уйгу дыштыг болзун.
Ожук- пашче олча-омак кирип турар болзун.
Орук суур омак хоглуг болзун, тандым!

Аңнаарының чуруму.
Аңчы кижиниң ыдыктыг сагыыр чаңчылдары тываларның бурунгу сүзүглели болгаш бойдусту камгалаарының уран аргазы болур.
Чайгы шагда эзириктиг эликти , чаш оолдарын эдерткен аңнарны өлүрүп болбас. Эшеш куштарны өлүрүп болбас. Аңны кажан-даа шелегей адып болбас.Таңдызынга чүдүп чалбарааш, аңныг- меңниг тайгазын чылдың дагыыр.

Оран кежии.
Арганың аң-араатаннарының хааны- ПАР
Далайның аң- араатаннарының хааны-УЛУ
Арганыңунушткриниң хааны- ОРГААДАЙ (Кыдат чечен сос)
Оран кежии дээрге чер кырындан чыып алыр болгаш чер иштинден казып алыр чемиштиг үнүштер шуптузу кирер. Бурунгу ада- өгбелеривис долгандыр хайгаарап шинчилеп чорааш, дириг амытанарның, аң- куштарның эм болур шынарларын эскерип, эм оъттар, үнүштерни безин амыдыралының берге үелеринде ажыглап чорааш, эмненир аргаларны хөгжүдүп келгеннер.

Оран- таңдызынга дилег йорээл.
Хаттыг- тайгам!
Хам Буурам!
Карактаңар , кулактаңар!
Карактажып, кулактажып,
Хадың- биле, чазың- биле
Хамчык- чирик, ханаа- думаа
Арылзын деп дилеп тур мен.

Оргаадай- эм оът кончуг шык, шыргай тайга черлерге үнер ховар үнүш. Ону казып алыр дээш эртежик аъттаныптар. Ол оътту сес айның ортаа үезинде казар. Кады быжып, оъттуң дазылы четчи бергенде, бажында кончуг өңгүр бөкпек кызыл каттарлыг апаар.
Кончуг камнап казып алган оътту эм кылдыр хереглээр. Оргаадайның быжа берген кызыл кадын чыып алгаш, демги казып алган дазылдың орнунга төккеш, кончуг камныг хөөп кааш, арыг суг – биле ол черни суггарып каар. Эм оътту казып турда, кончуг кылаң аяс хүндүс безин дээр бүргеп, диңмиреп, чаңнык дүжүп болур дижир.

Улуг- оъттуң дазылы эвеген чанагаш кижиге кончуг дөмей: бутарлыг, холдарлыг, баштыг, бутарының болгаш холдарының баштарында кижиниң ышкаш салааларлыг. Эр оргаадай эр кижи ышкаш, херээжен оргаадай херээжен кижи хевирлиг боор. Оргаадайны казып алыр дээн кижи ону долгандыр кажаалап алгаш, чалбарып чыткаш казып алыр
Аарыг-аржыкка алыскаштың
Алыс сени чалап келдим…

Оргаадай оътту казарда чалбарыг.
Оранның оттуг-көстүг оъдун
Орнунга долуун бээрин айтып,
Олурган черинден одура тыртпайн,
үнген черинден үзе тыртпайн
Дириг кижи дег амы- тынын үспейн
Аккыр ак энчекке диригге ораап алдым
Оран делегейге көргүспээдим
Орнун- долуун берип кагдым.
Казар дээш каспадым.
Кара довурак бурттулатпадым.
Турар дээш турбадым
Турган черинде сорбу чогул…

Ак орукту аян-чорукчуларга кузеп чалбардывыс:
Артың улуу мында болзун.
Артынчактың улуу сенде болзун Оранның улуу мында болзун.
Олчаның улуу сенде болзун
Чораан ботка човаг чок болзун.
Чорткан аътка соодуг чок болзун.

Туңнел сөс:
Бистиң бо сайзыраңгай үевисте дүрүм хоойлуда бижитинмээн чараш чаңчылдарывысты, ёзулалдарывысты, ужурларывысты сагыырын күзээр- дир бис. өгбелерниң эрткен оруун, бөдүүн байдалдарга чурттап чораан улус-чон канчап кадык-шыырак, эң ылангыя угаан-сарыылдыг, узун назылыг, хочураан аарыг-даржык чок чораанын медереп билип алыры солун болгай. «Шаг шаа-биле турбас» деп үлегер домактың ханы утказын бодап, чүү-даа чүвени билип алыры артык эвес боор.

Ажыглаан литература:
Кенин-Лопсан М.Б. Тыва чанчылдар. К.1и2: эдилгелиг ундуруг.-Кызыл: Тыванын ном ундурер чери, 2017.-360 а.
Серенот С.К. Тыва улусчу эмнээшкин.-Кызыл: Тыванын ном ундурер чери, 1993.-77 а.
3. Серенот С.К. Тыва улусчу эмнээшкин.-Кызыл: Тыванын ном ундурер чери,
2009.-264 а.
4. Тыва улустун алгыштары.-.-Кызыл: Тыванын ном ундурер чери,
1990.-144 а.